استاد شهریار

مقبرهٔ شهریار در مقبرة‌الشعرای تبریز.

شهریار به‌سال ۱۲۸۵ در شهر تبریز متولد شد. دوران کودکی را در روستای مادری‌اش -قیش‌قورشاق- و روستای پدری‌اش -خشگناب- در بخش تیکمه‌داش شهرستان بستان‌آباد در شرق استان آذربایجان شرقی سپری نمود. پدرش حاج میرآقا خشگنابی نام داشت که در تبریز وکیل بود. پس از پایان سیکل اول متوسطه در تبریز، در سال ۱۳۰۰ برای ادامهٔ تحصیل از تبریز عازم تهران شد و در مدرسهٔ دارالفنون تا سال ۱۳۰۳ و پس از آن در رشتهٔ پزشکی ادامهٔ تحصیل داد.

حدود شش ماه پیش از گرفتن مدرک دکتری به‌علت شکست عشقی و ناراحتی خیال و پیش‌آمدهای دیگر ترک تحصیل کرد. پس از سفری چهارساله به خراسان برای کار در ادارهٔ ثبت اسناد مشهد و نیشابور، شهریار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۱۳ که شهریار در خراسان بود، پدرش حاج میرآقا خشگنابی درگذشت. او به‌سال ۱۳۱۵ در بانک کشاورزی استخدام و پس از مدتی به تبریز منتقل شد. دانشگاه تبریز شهریار را یکی از پاسداران شعر و ادب میهن خواند و عنوان دکترای افتخاری دانشکدهٔ ادبیات تبریز را نیز به وی اعطا نمود.

در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ اثر مشهور خود -حیدربابایه سلام- را می‌سراید. گفته می‌شود که منظومهٔ حیدربابا به ۹۰ درصد از زبان‌های اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ترجمه و منتشر شده‌است. در تیر ۱۳۳۱ مادرش درمی‌گذرد. در مرداد ۱۳۳۲ به تبریز آمده و با یکی از بستگان خود به‌نام «عزیزه عمیدخالقی» ازدواج می‌کند که حاصل این ازدواج سه فرزند -دو دختر به نام‌های شهرزاد و مریم و یک پسر به نام هادی- می‌شود.

شهریار پس از انقلاب ۱۳۵۷ شعرهایی در مدح نظام جمهوری اسلامی و مسئولین آن -از جمله روح‌الله خمینی، سید علی خامنه‌ای و اکبر هاشمی رفسنجانی- سرود که این اشعار پس از مرگ وی انتشار یافتند. وی در روزهای آخر عمر به‌دلیل بیماری در بیمارستان مهر تهران بستری شد و پس از مرگ در ۲۷ شهریور ۱۳۶۷ بنا به وصیت خود در مقبرة‌الشعرای تبریز مدفون گشت. 

وی اولین دفتر شعر خود را در سال ۱۳۰۸ با مقدمهٔ ملک‌الشعرای بهار، سعید نفیسی و پژمان بختیاری منتشر کرد. بسیاری از اشعار او به فارسی و ترکی آذربایجانی جزء آثار ماندگار این زبان‌هاست. منظومهٔ حیدربابایه سلام که در سال ۱۳۳۳ سروده شده‌است، از مهم‌ترین آثار ادبی ترکی آذربایجانی شناخته می‌شود.

گفته می‌شود شهریار دانشجوی سال آخر رشتهٔ پزشکی بود که عاشق دختری شد. پس از مدتی خواستگاری نیز از سوی دربار برای دختر پیدا می‌شود. گویا خانوادهٔ دختر با توجه به وضع مالی محمدحسین تصمیم می‌گیرند که دختر خود را به خواستگار مرفه‌تر بدهند. این شکست عشقی بر شهریار بسیار گران آمد و با این‌که فقط یک سال به پایان دورهٔ ۷ سالهٔ رشتهٔ پزشکی مانده‌بود، ترک تحصیل کرد. شهریار بعد از این شکست عشقی که منجر به ترک تحصیل وی می‌شود. به‌صورت جدی به شعر روی می‌آورد و منظومه‌های بسیاری را می‌سراید. غم عشق حتی باعث مریضی و بستری‌شدن وی در بیمارستان می‌شود. ماجرای بیماری شهریار به گوش دختر می‌رسد و همراه شوهرش به عیادت محمدحسین در بیمارستان می‌رود. شهریار پس از این دیدار، شعری را در بستر می‌سراید. این شعر بعد‌ها با صدای غلامحسین بنان به‌صورت آواز درآمد.

نمونه‌ای از قصیده‌های شهریار:

آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟		بی‌وفا حالا که من افتاده‌ام از پا چرا؟
نوشدارویی و بعد از مرگ سهراب آمدی		سنگدل این زودتر می‌خواستی حالا چرا؟
نازنینا ما به ناز تو جوانی داده‌ایم		دیگر اکنون با جوانان ناز کن با ما چرا؟
آسمان چون جمع مشتاقان پریشان می‌کند		در شگفتم من نمی‌پاشد ز هم دنیا چرا؟
در خزان هجر گل، ای بلبل طبع حزین		خامشی شرط وفاداری بود غوغا چرا؟
شهریارا بی‌حبیب خود نمی‌کردی سفر		این سفر راه قیامت می‌روی تنها چرا؟

 

 عزیز شهریار!

سیزین آدینیزا قوشدوغوم پوئه مانی یوللاییرام. بو پوئه مانین دیلی، منیم اؤزدیلیم دیر و اؤز ایشلریمین خصوصیت لری ایله کی اونون بدیعی سیرلاری هله لیک منیم اؤزومه بللی دیر. اگر عؤمور اولورسا و یازماقا ماجال، فورم جهتیندن او شکیل ده یازمالی یام.

مکتوبا آلدیغیم بو سؤزلر، شعرلرین اؤزوندن بوسبوتون آیدین دیرواونلاردا بیر خطا وارسادا، گناهینی من سهل دیر یئددی آرخامدان دؤنه نه جان بویونا چکیریک و او عبارتدیر کلمه لرین ائله بیر تهر ایشلن مه سیندن کی اونلاردان چوخ دوزگون و دقت لی بیر معنا دوغرولابیلسین. همده اونلار ساتینی آلینمیش بیر قول کیمی دئییل لر کی تانینمیش دیل قاعده لرینه چوخ دا بویون أیسین لر.

دئمک اولار بو اؤزه ل لیک کی منیم شعرلریمده گؤرونور دیل قاعده لرینی کامیل لشدیریر و نتیجه ده دیل ده انکشاف تاپیر. بیر انکشاف کی مضمون دا، کلمه لرین آخیجی لیق و یوماشاق لیقیندا و گوجلو دانیشیق طرزینده اؤزونو گؤستریر.

باشقا بیر زاد کی بو شعرلرده وار، یئنی بیر ایش قیلیغی دیر کی بیزیم ادبیاتیمیزدا ایندی یه قدر سابقه سی یوخ ایدی. کیمسه بو خصوصدا دانیشماییب و اودا شعری آیاق لاشدیرماق دیر ائله دقیق موسیقی ایله کی طبیعتی بیان ائتمک ده، معجزه کیمی بیر رُل اویناییر. ایسته ر کی بو شعرلر آزاد وزن ده دئییله و یا کلاسیک شکیل لرده. سیزین دوستونوزون بو ایش طرزینه چوخلی اینام و باغلی لیقی وار و ناماز قیلان بیر مؤمن کیمی، اونون اؤنونده دیزه چؤکور. گؤزله نیلمز بیر باهارین و یئنی جه آچمیش بیر گولون باشینا دؤنور. اونون چوخلی حقیقی و دوزگون شعرلری کی جماعتین آنلامینا خاطیر، اؤز سویه سینی آشاغی ائندیرمه ییب، بئله نکی اوصول لاردان آسیلی دیر.

بونلاردان باشقا بیر آیری ایش ده گؤرموشم. سیز دئمیشکن بو ایش، شهادته یئتیرمک کیمی بیر زاد دیر. بو سایاق شعرلرله، شاعیر اوزون بیر مقصد دالیجادیر و نئچه گونلوک اؤتری شهرت و آدلیم لیقا آلدانمیر. بو ایشه شهادت دئمک دیر و منده بونا اَمینَم. نییه کی بوجور شعر دئمک چوخلی زحمت و واخت آپاریر.

نئچه یول لار اؤز دوستلاریما دئمیشم کی آدام بو شعرلری دئیه نده و مصراع لارین حالینی طبیعی بیر نظم تاپماق اوچون گؤزه تله ینده، یورولوب و بئزیشیر.

آمما بونلارین هئچ بیری سیزین بؤیوک درگاهینیزدا بیر شئی دئییل و هئچ بیر چتینلیک ساییلماز.

حتماً اگر بیرگون سئودیگیم صاباح گلمه لی اولسا، گونش ده اولاجاق. او گونش کی اونسوز هر بیرزاد بویاسیزدیر، اوره ک دیر. سن آختاران شئی ایسه اوره‌ک دئمک دیر. اگر اونو بو جیزما قارالار ایچره تاپابیلسن، و اگر من ائده بیله م دوزلوک و صمیمیت دن بیر نشان گؤسترمیش اولام، گؤردوگوم ایش لره هئچ یانیلمامیشام.

یازدیقیم بو نئچه سطیر، پوئه ما ایله بیرلیکده منیم اوره ک صافلیغیمدان چاغلانان بیر یادگاردیر. پوئه مانی حیات یولداشیم تایپ ائدیب و بو نئچه سطیری، اؤز ألیم له یازیرام. اومودکی قالسین اوگونه کی، بیز او گونو تانیمیریق. گؤره سن او بیز اولمایان گونده، بیزیم نیسگیل لریمیزه آرتیب می یا آزالیب؟ اومودکی بو قابیل سیز تحفه نی، یاشیل یاپراق ساناسیز بیر درویش دن کی بؤیوک شهریارا اتحاف ائدیر.

بو پوئه منیم ایش اؤرنه گیم یوخ، بلکه بیر اؤرنک دیر منیم صفامدان.(1)

سیزین یولداشی‌نیز "نیما یوشیج"

تهران ـ1323/4/27

 (1)ـ بو پوئه‌ما "منظومه به شهریار" آدیندادیر کی نیما یوشیجین1370 ـ نجی ایلده سیروس طاهبازین همتی ایله "نگاه" یایینی طره فیندن چاپ اولان کلیاتیندا،310 ـ نجی صحیفه دن باشلایاراق325 ـ نجی صحیفه یه جان ادامه تاپیر و آلتینداکی تاریخ، 1322 ـ نجی ایله عایددیر. (مترجم)  خوی ـ1373